Seçki senzi
Seçki senzi — seçki hüququndan istifadə etmək üçün konstitusiya və ya seçki qanunu ilə müəyyən olunmuş şərtlər. Senzlər hələ XVIII–XIX əsrlərdə tətbiq edilmişdir. Ən çox yayılmış seçki senzi aşaqıdakılar idi:
Əmlak senzi — seçici müəyyən əmlaka sahib olmalıdır.
Təhsil senzi — seçkilərdə iştirak etmək ucun müəyyən təhsil tələb olunurdu.
Oturaqlıq senzi — bir ölkədə, yaxud şəhərdə müəyyən müddət yaşamaq tələbi.
Vətəndaşlıq senzi — seçki hüququ yalnız müəyyən müddət ərzində bir dövlətin vətəndaşı olan şəxslərə verilirdi.
Bir çox ölkədə cins senzi, yüksək yaş senzi və s. də tətbiq olunurdu. Zəhmətkeşlərin mübarizəsi nəticəsində müasir burjua dövlətlərində ümumi seçki huququ elan olunmuş, seçki senzinin çoxu ləğv edilmişdir. Buna baxmayaraq, seçkilərdə iştirak etmək üçün müxtəlif maneələr saxlanılmaqdadır.
Seçki
Seçki — dövlət hakimiyyəti nümayəndələrinin, həmçinin ictimai təşkilatların rəhbər orqanlarının seçilməsi üsulu. Seçkilər qanunda nəzərdə tutulan seçki reqlamentinə uyğun olaraq gizli və açıq keçirilir.
Müasir demokratiyanın bərqərar olmasının təsirli mexanizmləri sırasında seçkilər həlledici rol oynayır. Xalq hakimiyyətinin həyata keçirilməsinin təmin edilməsi seçkilər nəticəsində meydana çıxır. Seçkilər hakimiyyətin xalq etimadını və müdafiəsinin əldə etməsinin ən təsirli və sınanmış vasitəsidir. Bu mühüm vasitə cəmiyyəti ədalətsizlikdən və diktatura təhlükəsindən qoruyur.
Dünya təcrübəsində seçki sisteminin iki əsas tipi – majoritar seçki sistemi və proporsional seçki sistemi mövcuddur. Bunlardan əlavə bir sıra ölkələrdə hər iki sistemin ayrı-ayrı ünsürlərini özündə əks etdirən qarışıq seçki sistemi adlanan formada tətbiq edilir.
Estoniyada seçki yaşına çatmamış şəxslərin e-seçki barəsində məlumatlandırılması və vərdişlərinin artırılması üçün "kölgə səsverməsi" həyata keçirilir.
Seçki hüququ Azərbaycan Respublikasında seçkili dövlət orqanlarının təşkili qaydalarını nizamlayan hüquq normalarının sistemidir.
E-seçki
Elektron seçki — bülletenlərin atılması və sayılmasına kömək etmək üçün elektron vasitələrdən istifadə edən seçki.
Xüsusi tətbiqdən asılı olaraq, e-seçkidə müstəqil elektron səsvermə maşınlarından (EVM) və ya internetə qoşulmuş kompüterlərdən (onlayn səsvermə) istifadə edilə bilər. O, cədvəlləşdirilmiş nəticələrin əsas ötürülməsindən tutmuş ümumi birləşdirilə bilən məişət cihazları vasitəsilə tam funksiyalı onlayn seçkiyə qədər bir sıra internet xidmətlərini əhatə edə bilər. Avtomatlaşdırma dərəcəsi kağız səsvermə bülleteninin qeyd edilməsi ilə məhdudlaşa bilər və ya səslərin daxil edilməsi, səslərin qeydə alınması, məlumatların şifrələnməsi və serverlərə ötürülməsi, seçki nəticələrinin konsolidasiyası və cədvəli kimi hərtərəfli sistem ola bilər.
Elektron seçki sistemi tənzimləyici orqanlar tərəfindən müəyyən edilmiş standartlar toplusuna əməl etməklə bu vəzifələrin əksəriyyətini yerinə yetirməli, həmçinin təhlükəsizlik, dəqiqlik, dürüstlük, çeviklik, məxfilik, yoxlanılabilərlik, əlçatanlıq, iqtisadi səmərəlilik, miqyaslanma və ekoloji davamlılıq ilə bağlı güclü tələbləri uğurla həll edə bilməlidir.
Elektron seçki texnologiyasına perfokartlar, optik skan səsvermə sistemləri və ixtisaslaşdırılmış səsvermə köşkləri (o cümlədən, birbaşa qeyd edən elektron səsvermə sistemləri və ya DRE) daxil ola bilər. Bu, həmçinin bülletenlərin və səslərin telefonlar, şəxsi kompüter şəbəkələri və ya internet vasitəsilə ötürülməsini əhatə edə bilər. Ümumiyyətlə, elektron səsvermənin iki əsas növünü müəyyən etmək olar. Birincisi hökumət və ya müstəqil seçki orqanlarının nümayəndələri tərəfindən fiziki olaraq nəzarət edilən elektron səsvermə (məsələn, seçki məntəqələrində yerləşən elektron səsvermə aparatları), digəri isə seçicinin istənilən yerdən öz səsini seçki orqanlarına elektron şəkildə təqdim etməsidir.
Elektron səsvermə sistemləri dünyanın Argentina, Avstraliya, Banqladeş, Belçika, Braziliya, Kanada, Fransa, Almaniya, Hindistan, İtaliya, Yaponiya, Qazaxıstan, Cənubi Koreya, Malayziya, Hollandiya, Norveç, Pakistan, Filippin, İspaniya, İsveçrə, Tailand, Birləşmiş Krallıq və ABŞ kimi bir çox ölkəsində istifadə olunur.
Elektron seçki
Elektron seçki — bülletenlərin atılması və sayılmasına kömək etmək üçün elektron vasitələrdən istifadə edən seçki.
Xüsusi tətbiqdən asılı olaraq, e-seçkidə müstəqil elektron səsvermə maşınlarından (EVM) və ya internetə qoşulmuş kompüterlərdən (onlayn səsvermə) istifadə edilə bilər. O, cədvəlləşdirilmiş nəticələrin əsas ötürülməsindən tutmuş ümumi birləşdirilə bilən məişət cihazları vasitəsilə tam funksiyalı onlayn seçkiyə qədər bir sıra internet xidmətlərini əhatə edə bilər. Avtomatlaşdırma dərəcəsi kağız səsvermə bülleteninin qeyd edilməsi ilə məhdudlaşa bilər və ya səslərin daxil edilməsi, səslərin qeydə alınması, məlumatların şifrələnməsi və serverlərə ötürülməsi, seçki nəticələrinin konsolidasiyası və cədvəli kimi hərtərəfli sistem ola bilər.
Elektron seçki sistemi tənzimləyici orqanlar tərəfindən müəyyən edilmiş standartlar toplusuna əməl etməklə bu vəzifələrin əksəriyyətini yerinə yetirməli, həmçinin təhlükəsizlik, dəqiqlik, dürüstlük, çeviklik, məxfilik, yoxlanıla bilmə, əlçatanlıq, iqtisadi səmərəlilik, miqyaslanma və ekoloji davamlılıq ilə bağlı güclü tələbləri uğurla həll edə bilməlidir.
Elektron seçki texnologiyasına perfokartlar, optik skan səsvermə sistemləri və ixtisaslaşdırılmış səsvermə köşkləri (o cümlədən, birbaşa qeyd edən elektron səsvermə sistemləri və ya DRE) daxil ola bilər. Bu, həmçinin bülletenlərin və səslərin telefonlar, şəxsi kompüter şəbəkələri və ya internet vasitəsilə ötürülməsini əhatə edə bilər. Ümumiyyətlə, elektron səsvermənin iki əsas növünü müəyyən etmək olar. Birincisi hökumət və ya müstəqil seçki orqanlarının nümayəndələri tərəfindən fiziki olaraq nəzarət edilən elektron səsvermə (məsələn, seçki məntəqələrində yerləşən elektron səsvermə aparatları), digəri isə seçicinin istənilən yerdən öz səsini seçki orqanlarına elektron şəkildə təqdim etməsidir.
Elektron səsvermə sistemləri dünyanın Argentina, Avstraliya, Banqladeş, Belçika, Braziliya, Kanada, Fransa, Almaniya, Hindistan, İtaliya, Yaponiya, Qazaxıstan, Cənubi Koreya, Malayziya, Hollandiya, Norveç, Pakistan, Filippin, İspaniya, İsveçrə, Tailand, Birləşmiş Krallıq və ABŞ kimi bir çox ölkəsində istifadə olunur.
Majoritar seçki
Majoritar seçki sistemi — Majoritar sözü fransız dilindən tərcümədə "çoxluq" deməkdir. Majoritar seçki sistemində kim çoxluğun səsini qazanarsa o da seçilir. Azərbaycan Respublikasında seçki sistemi majoritar sistemə əsaslanır. Çox geniş yayılmış seçki sistemlərindən biri majoritar seçki sistemidir. Bu seçki sisteminə uyğun olaraq, deputatlığa (lat. "deputatus" — "göndərilmiş") namizəd seçkilərdə fərdi qaydada iştirak etməlidir və o, seçkili orqana deputat seçilmək üçün seçki dairəsi üzrə digər namizədlərə nisbətdə daha çox səs toplamalıdır.
Səs çoxluğunun sayından asılı olaraq majoritar seçki sisteminin iki növü müəyyən edilir: mütləq səs çoxluqlu majorilar seçki sistemi və nisbi səs çoxluqlu majoritar seçki sistemi.
Majoritar Seçki Sistemi, həmçinin First-Past-the-Post (FPTP) və ya Qalib Hamısını Alır sistemi kimi də tanınır, bütün dünyada demokratik ölkələrdə nümayəndələrin seçilməsi üçün geniş istifadə olunan üsuldur. Bu seçki sistemi sadəliyi və siyasi partiyalara deyil, ayrı-ayrı namizədlərə önəm verilməsi ilə xarakterizə olunur. Majoritar sistemdə ümumi səslərin faizindən asılı olmayaraq konkret coğrafi dairədə ən çox səs toplayan namizəd qalib gəlir.
Nümayişi seçki
Nümayişi seçki (ing. Show election)əldəqayırma seçki və ya rezin möhür seçki kimi də tanınan, hər hansı əhəmiyyətli siyasi məqsədi olmayan seçkidirlər ki, sırf nümayiş üçün keçirilir. Nümayişi seçkilər diktator rejimlərədə yayılmış bir hadisədir ki ictimai qanuniliklərin təbliğ edirlər.
What Are Sham Elections?
Proporsional seçki
Proporsional seçki sistemi (PS) — seçicilərin alt qruplarının seçilmiş orqanda mütənasib şəkildə əks olunduğu hər hansı bir seçki sistemi növü. Konsepsiya əsasən seçicilər arasında siyasi bölgülərə (siyasi partiyalara) aiddir. Bu sistemlərin əsas prinsipi ondan ibarətdir ki, onlar nəticəyə təsir etmək üçün verilən səslərin [demək olar ki] hamısından istifadə edirlər. Bu səslər yalnız sadə çoxluğun yox namizədin seçilməsinə kömək edir və sistem səslərin necə verildiyini əks etdirən qarışıq, balanslaşdırılmış təqdimat yaradır.
Səsvermə sistemləri kontekstində proporsional seçki məclisdəki hər bir nümayəndənin təxminən bərabər sayda seçici tərəfindən seçilməsi deməkdir. Yalnız partiyaların seçiminə imkan verən seçki sistemlərinin adi vəziyyətində yerlər hər bir partiyanın aldığı səs payına proporsional olaraq bölünür.
Seçki bloku
Seçki bloku — dövlət seçkili orqanlarına seçki dövründə bir neçə siyasi partiyaların ümumi proqramla vahid namizədlərin irəli sürülməsi üçün yaratdığı birlik.
Seçki bülleteni
Seçki vərəqəsi və ya seçki bülleteni — gizli səsvermə ucun seçki sənədi. Onun formasını müvafiq dövlət orqanları müəyyən edir. SSRİ-də seçki bülletenində həmin secki dairəsində qeydə alınmış deputatlığa namizədin (xalq məhkəməsinə seckilər zamanı xalq hakimliyinə namizədin) soyadı, adı, atasının adı və onu irəli sürmüş təşkilatın adı göstərilir. Seçki kecirilən binalarda bülletenləri doldurmaq ücün xüsusi otaqlar, yaxud kabinələr ayrılır.
Smith, Sydney. Ballot . London: Longman, Orme, Brown, Green and Longmans. 1839.
Seçki hüququ
Seçki hüququ — iki əsas mənası olan hüquqi anlayış:
Obyektiv seçki hüququ — vətəndaşlara seçkilərdə iştirak etmək hüququnun verilməsi qaydasını və seçkili hakimiyyət orqanlarının formalaşdırılmasını tənzimləyən hüquq normalarından, qanunla təsdiq edilmiş qaydalardan və praktikada müəyyən edilmiş adətlərdən ibarət konstitusiya hüququnun alt sahəsi. Buna yanaşmada əsas baxış bucağı onun konstitusiya hüququnun bir alt qolu kimi başa düşülməsidir.
Subyektiv seçki hüququ — dövlət vətəndaşlarının seçmək (aktiv seçki hüququ) və seçilmək hüququ (passiv seçki hüququ).
Hüquqi şəxslərin idarəetmə və nəzarət-təftiş orqanlarının formalaşdırılması qaydası seçki hüququ normaları ilə tənzimlənmir, korporativ hüququn normativ aktlarına daxil edilir.
Seçki sistemi
Seçki sistemi seçkilərin və referendumların necə keçirildiyini və onların nəticələrinin necə müəyyən edildiyini özündə ehtiva edən qanunlar toplusudur. Siyasi seçki sistemləri hökumətlər tərəfindən müəyyən edilsə də, biznesdə, qeyri-hökumət təşkilatlarında və rəsmi olmayan təşkilatlarda da müəyyən seçki sisteminə əsaslanan seçkilər təşkil edilə bilər.
Seçki sistemləri seçki prosesinin bütün yönlərini özündə ehtiva edir: nə zaman seçkilər keçirilir, kimlər səs verə bilər, kimlər namizəd ola bilər, bülletenlər necə işarələnir və necə hesablanır, seçki kompaniyasi xərcləmələrinin limiti nə qədər olur və s. Seçki sistemləri konstitutsiyalar və ya seçki qanunları ilə müəyyən edilir və çox zaman müəyən seçki komissiyaları vasitəsilə həyata keçirilir. Müxtəlif məqsədlər üçün müxtəlif seçki sistemlərindən istifadə oluna bilər.
Bəzi seçki sistemləri prezident, baş nazir, qubernator kimi yalnız 1 qalibi müəyyən edir, bəziləri isə parlament üzvləri, direktor şurası üzvləri kimi birdən çox qalibi müəyyən edir. Xeyli sayda seçki sistemləri mövcud olsa da, daha çox bunlardan istifadə olunur: Nisbi əksəriyyət sistemi, iki mərhələli sistem, proporsional seçki sistemi və öncəlikli seçki sistemi. Bəzi seçki sistemləri isə qarışıqdır. Məsələn qarışıq seçki sistemi qeyri-proporsional və proporsional seçki sistemlərinin üstünlüklərini birləşdirmək üçün yaradılmışdır.
Rəsmən tanımlanmış seçki sistemlərinin çalışmasına sosial seçim nəzəriyyəsi və ya seçki nəzəriyyəsi deyilir.
Seçki vərəqəsi
Seçki vərəqəsi və ya seçki bülleteni — gizli səsvermə ucun seçki sənədi. Onun formasını müvafiq dövlət orqanları müəyyən edir. SSRİ-də seçki bülletenində həmin secki dairəsində qeydə alınmış deputatlığa namizədin (xalq məhkəməsinə seckilər zamanı xalq hakimliyinə namizədin) soyadı, adı, atasının adı və onu irəli sürmüş təşkilatın adı göstərilir. Seçki kecirilən binalarda bülletenləri doldurmaq ücün xüsusi otaqlar, yaxud kabinələr ayrılır.
Smith, Sydney. Ballot . London: Longman, Orme, Brown, Green and Longmans. 1839.
Seçki dairəsi
Seçki dairəsi — dövlətin nümayəndəli orqanlarına seçkilər keçirmək üçün yaradılan ərazi vahidi. SSRİ-də seçki dairəsi bərabər sayda əhali hesabı ilə, yaxud eyni adlı milli dövlət-ərazi birlətmələri olan millətlərin və xalqların bərabər numayəndəlik prinsipi üzrə yaradılır. Hər dairədən 1 deputat seçilir. Bu prinsip bərabər seçki hüququnu, bütün seçicilərin seçkilərdə bərabər əsaslarla iştirakını təmin edir. SSRİ Ali Sovetinin Millətlər Sovetinə seckilərdə hər müttəfiq respublika əhalisinin sayından asılı olmayaraq 32 deputat irəli sürülürdü.
Seçki məntəqəsi
Seçki məntəqəsi — seçki dairəsinin bir hissəsi. Seçki məntəqəsi hərbi hissələrdə, sərnişin qatarlarında, səfərdə olan gəmilərdə, xəstəxanalarda, sanatoriyalarda, doğum evlərində də yaradılır.
SSRİ-də Xalq Deputatları Sovetlərinin və xalq hakimlərinin seçkisi zamanı seçki keçirilməsi, seçki bülletenlərinin verilməsi, qəbulu və səslərin hesablanması üçün yaradılır. Seçki məntəqəsini müvafiq Xalq Deputatları Sovetinin icraiyyə komitəsi ərazi prinsipi üzrə, yəni seçicilərin yaşayış yerləri üzrə (100–300 min nəfərə bir seçki məntəqəsi hesabı ilə) təşkil edir.
Seçki siyahısı
Siyasi siyahı, partiya siyahısı və ya seçki siyahısı — adətən proporsional və ya qarışıq seçki sistemlərində, eyni zamanda bəzi çoxluqlu seçki sistemlərində olan seçki üçün namizədlər qrupu. Seçki siyahısı siyasi partiya tərəfindən qeydə alınır və ya müstəqil namizədlər qrupunu təşkil edilir. Siyahılar açıq ola bilər, bu halda seçicilər qalib namizədlərin reytinqinə müəyyən təsir göstərə bilər. Bu həmçinin, qapalı ola bilər ki, bu halda namizədlərin sırası siyahının qeydiyyatı zamanı müəyyən edilir.
Seçilmiş nümayəndə öz yerini tərk edən zaman proporsional nümayəndəlik siyahı sistemindəki təsadüfi vakansiya adətən yerini tərk etmiş nümayəndənin siyahısında daha seçilməmiş ən yüksək səviyyəli namizəd tərəfindən doldurulur. Şəxsi və ya partiya-strateji səbəblərə görə, bu şəxs yerini aşağı səviyyəli həmkarına verməyi seçə bilər.
Əvəzedici siyahılar bəzən tək ötürülə bilən səsli seçki sistemlərində təsadüfi vakant yerləri doldurmaq üçün istifadə olunur. Buna misal olaraq 1984-cü ildən İrlandiyada keçirilən Avropa Parlamentinə seçkiləri göstərmək olar.
Majoritar seçki sistemi
Majoritar seçki sistemi — Majoritar sözü fransız dilindən tərcümədə "çoxluq" deməkdir. Majoritar seçki sistemində kim çoxluğun səsini qazanarsa o da seçilir. Azərbaycan Respublikasında seçki sistemi majoritar sistemə əsaslanır. Çox geniş yayılmış seçki sistemlərindən biri majoritar seçki sistemidir. Bu seçki sisteminə uyğun olaraq, deputatlığa (lat. "deputatus" — "göndərilmiş") namizəd seçkilərdə fərdi qaydada iştirak etməlidir və o, seçkili orqana deputat seçilmək üçün seçki dairəsi üzrə digər namizədlərə nisbətdə daha çox səs toplamalıdır.
Səs çoxluğunun sayından asılı olaraq majoritar seçki sisteminin iki növü müəyyən edilir: mütləq səs çoxluqlu majorilar seçki sistemi və nisbi səs çoxluqlu majoritar seçki sistemi.
Majoritar Seçki Sistemi, həmçinin First-Past-the-Post (FPTP) və ya Qalib Hamısını Alır sistemi kimi də tanınır, bütün dünyada demokratik ölkələrdə nümayəndələrin seçilməsi üçün geniş istifadə olunan üsuldur. Bu seçki sistemi sadəliyi və siyasi partiyalara deyil, ayrı-ayrı namizədlərə önəm verilməsi ilə xarakterizə olunur. Majoritar sistemdə ümumi səslərin faizindən asılı olmayaraq konkret coğrafi dairədə ən çox səs toplayan namizəd qalib gəlir.
Mərkəzi Seçki Komissiyası
Mərkəzi Seçki Komissiyası (Azərbaycan) — Azərbaycan Respublikasında Azərbaycan Respublikası Prezident seçkilərinin və Azərbaycan Respublikası Milli Məclisi deputatlarının seçkilərinin, həmçinin referendumların (ümumxalq səsvermələrin), bələdiyyələrə seçkilərin hazırlanmasını və keçirilməsini təmin edir. Seçki komissiyalarının işinə Azərbaycan Respublikasının Mərkəzi Seçki Komissiyası rəhbərlik edir.
